Majorka to wyspa, której strategiczne położenie w basenie Morza Śródziemnego sprawiło, iż była ona historycznie kluczowym punktem dla wielu ludów i kultur oraz uczestnikiem wielkich wydarzeń, które na przestrzeni wieków radykalnie ją zmieniały i kształtowały. Dziś zabieram Cię w podróż do przeszłości. Do przeszłości największej wyspy Balearów. Jesteś ciekawy/a jaka jest historia Majorki? No to zaczynamy!
Spis treści
Prehistoria – okres talajotyczny
Baleary oddzieliły się od kontynentalnej części Hiszpanii 8 milionów lat temu. Ze względu na brak źródeł pisanych nie istnieje konkretna data, kiedy nastąpiło zasiedlenie wysp. Jedną z niewielu rzeczy, które mogą być użyte jako dowód, są pozostałości archeologiczne.
Datuje się, iż proces osiedlania się człowieka na Majorce rozpoczął się około 7200-5000 lat p.n.e.
Na populację zamieszkującą wyspę składały się plemiona łowiecko-zbierackie. Żyły one głównie w jaskiniach i innych naturalnych schronieniach.
Od około 2000 r. p.n.e. zaczęto budować megalityczne grobowce. Około 1200 r. p.n.e. ludność wyspy Majorki (oraz Minorki) została przytłoczona przez wojownicze plemię, które przybyło najprawdopodobniej z Azji Mniejszej. Dzisiaj, dzięki budynkom i osadom, które po sobie pozostawili, znani są oni jako lud talajotyczny, a cały okres w którym panowali na wyspach, nazywany jest okresem talajotycznym.
Talajot, kultura talajotyczna – termin używany jako nazwa ogólna w odniesieniu do szerokiej fazy prehistorii Balearów. Obejmuje przedział czasowy od około 2500-2100 lat p.n.e. aż do podboju rzymskiego w 123 r. n.e.
Talajoty (los talayots) to charakterystyczne dla tego okresu okrągłe lub kwadratowe kamienne budowle. Ze względu na ich różnorodność nie jest do końca znane ich przeznaczenie – mogły służyć jako wieże strażnicze, miejsca kultu religijnego, miejsca pochówku lub elementy symboliczne, mające reprezentować władzę klasy rządzącej.
Gdzie zobaczyć talajoty na Majorce?
Pozostałości budowli okresu talajotycznego, które możesz zobaczyć na Majorce, to na przykład:
- Stanowisko archeologiczne Son Fornés – znajduje się ok. 2,5 km od miejscowości Montuïri. Możesz tutaj zobaczyć m.in. największy odnaleziony talayot – ze średnicą 17 m i zachowaną wysokością 3,5 m (prawdopodobnie miał on dwa poziomy);
- Osada Ses Païses – jest to jedna z najważniejszych i najlepiej zachowanych osad talajotycznych na Majorce. Znajduje się w miejscowości Artá;
- Stanowisko Capocorb Vell – jedna z najbardziej rozległych osad talajotycznych na wyspie, o powierzchni ponad 6000 m². Znajduje się w gminie Llucmajor;
- Osada S’Illot – uważana za jedną z najlepiej zachowanych osad talajotycznych na Majorce, znajduje się w miejscowości o tej samej nazwie;
- S’Hospitalet Vell – to stanowisko archeologiczne znajduje się we wschodniej części wyspy, w pobliżu wybrzeża, w kierunku Calas de Mallorca;
- Talajot Son Coll Nou – znajduje się praktycznie tuż przy drodze Ma-15, prowadzącej do Manacor, między miejscowościami Algaida i Montuiri;
- Sa Cova de sa Nineta – kwadratowy talayot w Son Serra de Marina.
Grecy i Fenicjanie
Pierwszy kontakt, jaki nawiązała Majorka ze światem zewnętrznym nastąpił w momencie pojawienia się na wyspie fenickich i greckich kupców.
Ekspansja handlowa w basenie Morza Śródziemnego, która miała wtedy miejsce, jest jednym z najbardziej wyjątkowych zjawisk starożytnego świata i to właśnie te cywilizacje zapoczątkowały tworzenie kolonii w miejscowościach nadmorskich.
Pierwszą wyspą, na której osiedlili się Fenicjanie była Ibiza. Miało to miejsce w VIII wieku p.n.e. (a w 654 r. p.n.e. założyli miasto Ibosim (obecnie Ibiza). Dzięki jej strategicznemu i uprzywilejowanemu położeniu, wyspa ta stała się centrum handlu zachodniej części Morza Śródziemnego. Mimo, że to właśnie Ibiza była ważniejsza jako centrum redystrybucji i nawet produkcji dóbr (np. sól), to jednak znaczenie obecności Fenicjan na Majorce, ich wpływów i kultury punickiej było bardzo duże również dla tej wyspy.
To właśnie dzięki wpływom punickim pojawiły się na Majorce drzewa oliwne, owocowe, winorośl i rośliny strączkowe, jak ciecierzyca czy soczewica, a także zwierzęta – kury i osły.
Fenicjanie dominowali w handlu z rdzennymi mieszkańcami Majorki od końca V wieku p.n.e. do II wieku p.n.e.
Jedną z najważniejszych kolonii fenickich była Kartagina, założona w VII wieku p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej. Kartagińczycy zaciągali majorkańskich i minorkańskich procarzy jako najemników, którzy później walczyli razem z nimi w wojnach punickich.
Gdzie zobaczyć osady fenickie na Majorce?
Wiele z pierwszych osad fenickich na Majorce znajdowało się na wysepkach w pobliżu wybrzeża, jak np.:
- Na Galera – jest prawdopodobnie najważniejszą osadą fenicką na Majorce. Znajduje się ona w pobliżu Puro Beach w Can Pastilla. Nie ma żadnych oznak, że była zamieszkana, czy też przeznaczona do handlu. Było to miejsce składania ofiar i rytuałów. Jest to jedyny ośrodek ceremonialny z III i II w. p.n.e, który zachował się w całym basenie Morza Śródziemnego;
- Na Guardis – znajduje się ona w pobliżu Colonia de Sant Jordi. Był to punkt handlowy Punitów z Ibizy na Majorce, a który został opuszczony po najeździe Rzymian na Baleary. Znajdują się tam pozostałości budynku mieszkalnego, warsztatu metalurgicznego wyposażonego w piec do obróbki metali oraz magazynów.
Aby dostać się zarówno na wyspekę Na Galera jak i Na Guardis, można po prostu przepłynąć lub wynająć łódkę lub kajak.
Niektóre z głównych osad fenickich na wyspie to:
- Nekropolia Son Real – znana rownież jako cmentarz Fenicjan. Groby te były używane między VII a II w. p.n.e do pochówku głównie wyższych klas społeczności. Podczas prac wykopaliskowych odkryto 143 groby, odzyskano szczątki ponad 425 osób, a także ceramikę, metale, broń czy szkło. Aby dotrzeć do cmentarza możesz wybrać jedną z dwóch opcji:
– z plaży Son Baulo (Can Picafort) prosto do cmentarza poprowadzi Cię ścieżka biegnąca wzdłuż wybrzeża;
– z Finca Son Real – tutaj znajdziesz kilka tras, którymi można dotrzeć do grobowców;
- Illot dels Porros – 100 m przed cmentarzem Son Real znajduje się mała wysepka, która jest kontynuacją nekropolii. Znajdują się tutaj trzy duże, wykute w skale zbiorowe grobowce, w których składane ciała były kremowane, jak i również mniejsze, pojedyncze groby. Powierzchnia tego cmentarza to ok. 450 m². Odnaleziono tutaj szczątki 285 osób;
- Puig de Na Morisca – to park archeologiczny znajdujący się w Santa Ponsa, położony na wzgórzu o wysokości 120 m. n.p.m. Znajdują się tutaj pozostałości struktur obronnych, okrągłego talajotu ze średnicą ok. 9 m oraz osady.
Rzymianie
W 123 r. p.n.e. konsul rzymski i generał – Quintus Caecilius Metellus (który później otrzymał przydomek Balearicus) podbił Majorkę dla Republiki Rzymskiej. Głównym powodem chęci przejęcia archipelagu było dążenie do położenia kresu handlowi fenickiemu. Wśród innych powodów znajdowały się: włączenie balearskich procarzy do swoich oddziałów, strategia militarna (posiadanie drogi morskiej do Hiszpanii) jak i polityka ekspansji Rzymu. Aczkolwiek oficjalnym powodem najazdu na Baleary było piractwo – konsul uważał, że wyspy są schronieniem dla piratów.
Cel został osiągnięty, choć podbicie wysp zajęło Rzymianom dwa lata.
Podbój rzymski położył kres wpływom fenickim i wykorzystaniu przybrzeżnych wysepek w sposób, w jaki czynili to Fenicjanie, ponieważ działalność handlowa została przeniesiona na stały ląd.
Na wyspie zostały założone miasta Pol·lentia (obecnie Alcúdia) i Palmaria (obecnie Palma de Mallorca), zasiedlone przez rzymskich kolonistów. Stały się one głównymi miastami Majorki, a najważniejszym z nich była Pol·lentia, ozdobiona wspaniałymi budynkami i teatrem. Ruiny rzymskie możemy podziwiać tam do dziś.
Po podboju Majorkańczycy stali się częścią rzymskich oddziałów i walczyli u boku Juliusza Cezara w podboju Galii.
Rdzenna ludność powoli przyjmowała kulturę i język rzymski, choć w dalszym ciągu mieszkała w swoich wioskach.
Etymologia Balearów
Antyczni Grecy nadali dwóm większym wyspom – Majorce i Minorce – jak i mniejszym wysepkom w pobliżu (Cabrera i Dragonera) nazwę Las Islas Gimnesias. Pochodzi ona od lekkich oddziałów (do tworzenia których Grecy rekrutowali zarówno majorkańskich jak i minorkańskich procarzy), nazywanych gimnetas (od gymnós – które oznaczało nagi), co nawiązywało nie tyle do całkowitej nagości, co do niedostatku ich sprzętu wojskowego.
Fenicjanie natomiast dali tym wyspom inną nazwę, która pochodzi od “ba’ lé yaroh“, które oznacza dosłownie “tych, którzy rzucają kamieniami”. A procarze wysp byli bez wątpienia mistrzami rzucania. Tak więc “Baleary” oznacza “procarze”.
Kiedyś też uważało się, że właśnie ze względu na fakt, iż mieszkańcy wysp biegle posługiwali się procą, nazwa ‘Baleary’ wywodzi się od greckiego “ballein“, co oznacza “rzucać, strzelać”. Aczkolwiek nie jest to oryginalne pochodzenie nazwy archipelagu.
Rzymianie woleli fenicki toponim (Baleary) od greckiego (Gimnesias). W momencie utworzenia na wyspach jednostki administracyjnej, Cesarstwo Rzymskie nadało jej nazwę “insulae Baliares” lub “Baliares insulae“. Decyzja ta sprawiła, że nazwa Baleary była kojarzona z całym archipelagiem, a to oznaczało, że nazwa Gimnesias przestała istnieć.
Wandalowie
W IV w. n.e. dotarło już na wyspę chrześcijaństwo, o czym świadczą np. ruiny paleochrześcijańskiej bazyliki z V w. n.e. w Son Peretó.
W 425 r. n.e, wraz z upadkiem Rzymu, Majorka została najechana i splądrowana przez Wandalów, którzy osiedlili się tutaj aż do 534 r. n.e, kiedy to z kolei bizantyjski cesarz Justynian postanowił odbudować imperium rzymskie i zlecił swojemu generałowi Belizariuszowi podbój archipelagu Balearów.
Bizantyjczycy
Bizantyjska dominacja na Balearach rozpoczęła się wraz z podbojem wysp w 534 r., aczkolwiek jest to niejasny okres historyczny, gdyż pozostałości archeologiczne jak i dokumentacja z tego okresu są bardzo skąpe.
Uważa się, iż panowanie Bizancjum skończyło się gdzieś pomiędzy VIII a początkiem X w.
Muzułmanie
W 707 r. na Majorce miał miejsce pierwszy desant muzułmański. Został wtedy podpisany z władcami wyspy traktat poddańczy. Od tego momentu, przez prawie dwa wieki, Majorka była jeszcze wielokrotnie atakowana przez Muzułmanów.
Jako że pozycja Cesarstwa Bizantyjskiego w basenie Morza Śródziemnego słabła na przestrzeni lat, wszystkie dokumenty, traktaty i roszczenia sformułowane wobec wysp archipelagu pokazują, że zależność Majorki od Bizancjum była wtedy już czysto formalna i wyspa musiała samodzielnie stawić czoła wszystkim przeciwnościom.
Kalifat Kordoby
Istniejąca dokumentacja pozwala wnioskować, że istniały stosunki podległości wobec Maurów oraz akty oporu wobec tej zależności. Ostatecznie Baleary zostały przyłączone w 903 r. do Kalifatu Kordoby. W relacji z podboju możemu przeczytać, że ‘Rumi‘ (“Rzymianie”, to arabskie słowo może odnosić się tutaj zarówno do Bizancjum, jak i w szerszym znaczeniu do chrześcijan) opierali się Muzułmanom i bronili zamku Alaró przez osiem lat i pięć miesięcy.
Język romański został zastąpiony arabskim, a następnie nastąpił okres rozkwitu, w którym Madina Mayurqa – dzisiejsza Palma de Mallorca – była wielkim centrum kultury. Pod koniec XII w. miasto liczyło 35.000 mieszkańców, co stawiało je na równi z Barceloną i Londynem.
W miejscu fortu romańskiego został wybudowany Al qasr (lub Alcazar) – dziś znajduje się tam Pałac Królewski La Almudaina, a w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Katedra La Seu powstał wielki meczet.
Upadek kalifatu kordobańskiego
Upadek kalifatu kordobańskiego spowodował, że Baleary znalazły się w obrębie taify Denii, a następnie (gdy ta została podbita przez taifę Saragossy), w 1076 r. usamodzielniły się i utworzyły własną taifę. Żyła ona przede wszystkim z piractwa i doskonałej eksploatacji rolnictwa oraz dokonywała skutecznych najazdów na sąsiednie wybrzeża.
W 1114 r., podczas krucjaty pisańsko-katalońskiej, która miała charakter ekspedycji karnej i na celu położenie kresu piractwu, majorkańska taifa została podbita a Madina Mayurqa zrównana z ziemią. W 1116 r. Baleary przeszły pod panowanie Almorawidów, a jeszcze później, w 1203r. Almohadów. W 1208 r. Almohadzi mianowali gubernatorem Abu Yahya; utworzył on półniezależne księstwo, formalnie podporządkowane jedynie emirowi Almohadu.
Dominacja Maurów na Majorce trwała do roku 1229.
W IX w. miały także miejsce najazdy piratów – Normanów – byli oni z pochodzenia Skandynawami, głównie duńskimi Wikingami.
Jaime I – Jakub I Zdobywca i Królestwo Aragonu
Wojska Korony Aragonii, które przybyły na Majorkę z Salou we wrześniu 1229 r., pod dowództwem Jakuba I Zdobywcy (Jaime I el Conquistador), definitywnie podbiły wyspę dla chrześcijan.
Podróż utrudniał im silny sztorm, ale ostatecznie 7 września flota dotarła do wysepki Pantaleu, położonej u wybrzeży dzisiejszego miasta San Telmo. Sztorm był tak silny, że król w jego trakcie w swoich modlitwach do Świętej Marii przysiągł, że wybuduje jej katedrę, aby ją czcić, jeśli ta ocali ich życie. Jak widać słowa dotrzymał, a efekt – piekną Katedrę La Seu – możemy podziwiać dziś w całej okazałości w stolicy wyspy.
Maurowie i Chrześcijanie
Po dotarciu do zatoki w Santa Ponsa doszło do pierwszej konfrontacji między obiema armiami. W mieście Santa Ponsa wznosi się dziś krzyż upamiętniający to wydarzenie, a co roku w tych samych dniach odbywają się tutaj uroczystości miejskie, podczas których, na plaży, przezentowane są przedstawienia typowej bitwy “Maurów i Chrześcijan”.
Masowe ludobójstwo, które miało miejsce na wyspie i tysiące ciał, których nie można było pochować, doprowadziło do wybuchu epidemii dżumy, która spowodowała liczne zgony wśród armii chrześcijan.
Po pokonaniu Abu Yahaya w bitwie pod Portopí i zajęciu 31 grudnia 1229r. Madiny Mayurqa, Baleary zostały ponownie zaludnione przez chrześcijan z Emporda i Starej Katalonii. W efekcie czego językiem własnym Majorki jest wschodni dialekt kataloński, zwany majorkańskim.
Następnie dodatkowo wybuchł bunt chłopów i rycerzy o sprawiedliwy podział łupów, którego ostatecznie dokonano, a złupienie miasta trwało do 30 kwietnia 1230r. Wewnętrzne spory między zdobywcami dały czas Muzułmanom na zorganizowanie grup oporu w górach, co przedłużyło toczące się walki o kolejne dwa lata, aż do połowy 1232r.
Królestwo Majorki i Korona Aragonii
Królestwo Majorki zostało ustanowione na mocy Karty Przywilejów i Franczyzy Majorki i obejmowało także pozostałe wyspy – Minorkę, Ibizę i Formenterę. Po śmierci Jaime I, w roku 1276 na tronie zasiadł jego syn – Jakub II (Jaime II de Mallorca). Niepodległość królestwa nie trwała jednak długo. W 1349 r. zostało ono włączone do Korony Aragonii.
Baleary przeżywały siłę ekonomiczną pod względem gospodarczym w XIII w. i przez znaczną część XIV w. Jaime II tworzył osady wiejskie, sprzyjał tworzeniu przemysłu włókienniczego, stworzył nowy system monetarny dla królewstwa, zwiększył dochody królewskie oraz władzę królewską nad szlachtą i kościołem. Na jego polecenie wybudowany został Zamek Bellver oraz powstał Pałac Królewski La Almudaina czy Katedra Santa María.
Następnie, gdy rozpoczął się kryzys późnego średniowiecza, na wyspach nastąpił upadek gospodarczy i demograficzny.
Śmierć Jaime II w bitwie pod Lluchmayor w roku 1404 oznaczała koniec Królestwa Majorki.
Wojna o sukcesję hiszpańską
W 1521 w. wybuchł na wyspie bunt Germaníi, złożonej z rzemieślników miejskich. Jego główną przyczyną były wysokie podatki nałożone na niższe klasy. Buntownicy otoczyli miasto Alcúdia, gdzie schroniła się szlachta wyspy. Majorka w tym momencie była już wcielona do Hiszpanii Cesarza Karola I (Cesarza rzymskiego Karola V Habsburga).
W Średniowieczu i na początku ery nowożytnej, w XVI w. Majorka doświadczyła licznych ataków i grabieży dokonywanych przez tureckich i berberyjskich piratów. Świadczą o tym wybudowane na całej wyspie wieże strażnicze, z których część zachowała się do dziś. Ataki pirackie zmusiły Majorkę do pozostania na straży przez większą część XVIII w., aż w 1785 r. otrzymała pozwolenie na odwet bez ponoszenia kary.
W 1706 r., podczas wojny o sukcesję do korony hiszpańskiej (1703-1715) Majorka zadeklarowała swoje poparcie arcyksięciu Karolowi Austriackiemu. Nie przysporzyło jej to sympatii zwycięskiego króla, Filipa V Bubrona. Na mocy ogłoszonego 15 listopada 1715 r. dekretu ‘Nueva Planta’ zniósł on wszystkie przywileje wyspy i położył kres jej autonomii. Zlikwidowano katalońską administrację i prawo, wprowadzono język kastylijski i zakazano używania języka katalońskiego na całym terytorium.
Wojny napoleońskie, które miały miejsce na początku XIX w. miały wpływ na Majorkę, ponieważ fale katalońskich uchodźców zalały wyspę, powodując wielkie wstrząsy gospodarcze i społeczne. W drugiej połowie wieku nastąpił rozwój burżuazji, wzrost aktywności gospodarczej, a w 1875 r. otwarcie pierwszej linii kolejowej między Palmą i Incą.
Wojna domowa
Głównymi wydarzeniami pierwszych dekad XX w. było zburzenie większości murów Palmy i jej szybki rozwój urbanistyczny. Polityka krajowa miała również wpływ na życie na wyspie, a podczas wyborów parlamentarnych w 1931 r. absoutną większość uzyskali razem republikanie i socjaliści. Wszyscy lewicowi burmistrzowie Majorki zostali odwołani po tym, jak w 1933 r. wybory wygrała Hiszpańska Konfederacja Autonomicznych Prawicowców (CEDA), aczkolwiek wrócili na swoje stanowiska po zwycięstwie lewicy w wyborach w 1936 r..
Po zamachu stanu pod wodzą generała Francisco Franco w lipcu 1936 r., 19 lipca do rebelii wojskowej dołączyli buntownicy i z łatwością przejęli kontrolę nad Majorką oraz Ibizą (Minorka była jedyną wyspą, która pozostała wierna Republice). W połowie sierpnia Majorka zapełniła się samolotami wojennymi i włoskimi batalionami wysłanymi przez dyktatora Benito Mussoliniego – sojusznika Franco. Wyspa stała się główną bazą włoskich operacji lotniczych. Obecność wojskowa obejmowała liczne bazy lądowe i lotnicze, a nawet port w Palmie został wykorzystany jako baza marynarki wojennej.
9 sierpnia 1936 r. republikańskie oddziały katalońsko-walencjańskie dokonały próby odzyskania archipelagu. Po nacjonalistycznym kontrataku (przy pomocy wojsk włoskich), republikanie zostali wypędzeni z wyspy.
Włoskie rządy nad wyspą były bardzo silne – faszystowski przywódca Arconovaldo Bonaccorsi zapoczątkował na Majorce brutalny reżim terroru, a mimo, iż nie była to okupacja wojskowa, nad wyspą powiewały włoskie flagi. Rambla w Palmie została przemianowana na Via Roma i ozdobiona posągami rzymskich orłów.
Po zwycięstwie Franco w wojnie domowej w kwietniu 1939 r. wojska włoskie rozpoczęły wycofywanie się (które trwało ponad dwa lata). Życie na Majorce było bardzo podobne do tego w Hiszpanii kontynentalnej. W 1940 r. zostały wprowadzone racje żywnościowe i trwało to do 1952 r.
Statut Autonomii Balearów
Po śmierci dyktatora Francisco Franco rozpoczęły się przemiany demokratyczne, dzięki którym w 1977 r. podpisano Pakt o Autonomii Balearów, a w 1983 r. wyspom archipelagu został nadany Statut Autonomii, który był wyrazem ich historycznej tożsamości. Statut ten ustanawia podwójny status urzędowy języka katalońskiego (jako ojczystego języka wysp) oraz języka kastylijskiego (jako języka urzędowego Hiszpanii).
Nastał okres demokratyczny, w którym rozkwitła aktywność obywatelska i narodziły się na wyspach ważne ruchy alternatywne, takie jak ekologia, feminizm i pacyfizm.
Boom turystyczny
Wraz z przyjazdem turystów z Europy Zachodniej i Środkowej, na Balearach rozpoczął się ogromny rozwój turystyczny.
W 1950 r. na Majorce wylądował pierwszy samolot charterowy. W tym momencie nikt nie zdawał sobie sprawy z tego, co to miało oznaczać. 5 lat później na wyspie istniało już kilkanaście hoteli w centrum Palmy i kilka kolejnych nad morzem w Cala Major.
W latach 60-tych i 70-tych wraz z rozwojem masowej turystyki nastąpiła rewolucja urbanistyczna. W wyniku świadomej polityki Franco, mającej na celu propagowanie turystyki na terenach nadmorskich, zaczęto budować ogromne wieżowce. Wiele z tych okropnych hoteli zostało na szczęście wyburzonych lub przerobionych na bloki mieszkalne lub biura.
Majorkańczycy cieszyli się najwyższym standardem życia w Hiszpanii, ale 80% ich gospodarki opierało się na turystyce (oczywiście opiera się w dalszym ciągu). Powstał nawet termin “balearyzacja” – ilustrujący niekontrolowaną przez dziesięciolecia urbanizację wyspy, a co za tym idzie bezmyślne niszczenie jej pięknej linii brzegowej – głównego zasobu naturalnego tego obszaru.
Majorka obecnie
W ostatnich latach Majorka, jej turystyka jak i świadomość o wyspie zmienia się – wzrasta zainteresowanie zrównoważonym rozwojem, świadomością ekologiczną jak i całorocznymi zajęciami.
Dziś Majorka to nie tylko imprezowe kurorty przy plaży i hotele all inclusive. Oczywiście zawsze miała więcej do zaoferowania, jednakże świadomość o tym fakcie była wśród turystów bardzo niska, więc i potencjał wyspy nie był do końca wykorzystywany.
Baleary zachowują do dziś silną rzeczywistość kulturową i artystyczną. Podjęto duży wysiłek, aby odzyskać kulturę ludową i tradycyjną, które w dalszym ciągu są tutaj bardzo żywe.